ลักษณะของมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม

1. ชื่อรายการ  ประเพณีตักบาตรพระร้อยทางเรือวัดสุทธาโภชน์

    ชื่อเรียกในท้องถิ่น   ประเพณีตักบาตรพระร้อยทางเรือ

2. ลักษณะของมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม แนวปฏิบัติทางสังคม พิธีกรรม ประเพณี และงานเทศกาล

3. พื้นที่ปฏิบัติ คลองลำปลาทิว บริเวณหน้าวัดสุทธาโภชน์ เขตลาดกระบัง   

สาระสำคัญของมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมโดยสังเขป

     ประเพณีตักบาตรพระร้อยทางเรือวัดสุทธาโภชน์ เขตลาดกระบัง เป็นประเพณีเนื่องในเทศกาลวันออกพรรษาที่สืบทอดมาอย่างยาวนานคู่กับการก่อตั้งวัดสุทธาโภชน์ตั้งแต่ราวปี พ.ศ. 2455 จนถึงปัจจุบัน กำหนดจัดขึ้นในวันอาทิตย์แรกหลังวันออกพรรษาของทุกปี บริเวณคลองลำปลาทิว หน้าวัดสุทธาโภชน์ เขตลาดกระบัง กรุงเทพมหานคร คำว่า “พระร้อย” คือ การนิมนต์พระสงฆ์ จำนวน 100 กว่ารูป มารับบิณฑบาตจากประชาชนทางเรือ โดยชุมชนเลียบคลองมอญและชุมชนใกล้เคียงซึ่งส่วนใหญ่เป็นชาวไทยเชื้อสายรามัญหรือชาวมอญ แสดงให้เห็นถึงบริบททางสังคมในอดีตของคนที่อาศัยอยู่ริมน้ำในพื้นที่ฝั่งตะวันออกของกรุงเทพมหานครที่ใช้เรือเป็นยานพาหนะหลักในการสัญจรเพื่อทำการค้าขาย การติดต่อ รวมไปถึงการประกอบพิธีทางพระพุทธศาสนา

     กิจกรรมภายในงาน ประกอบด้วย ช่วงเช้าจะมีการนิมนต์พระสงฆ์ จำนวนมากกว่า 100 รูป ลงเรือมาดขุดด้วยไม้ตะเคียนทั้งต้นไม่มีรอยต่อ จำนวน 60 ลำ ล่องมาตามคลองลำปลาทิวหน้าวัดสุทธาโภชน์ เพื่อรับบิณฑบาตรจากพุทธศาสนิกชนที่รออยู่ริมตลิ่งทั้งสองฝั่ง เรือที่นำมาร่วมในพิธีนี้ส่วนใหญ่มีอายุเก่าแก่ ซึ่งทางวัดได้รับบริจาคและจัดซื้อเพื่อนำมาเก็บรักษา อนุรักษ์ และจัดเป็นพิพิธภัณฑ์เรือโบราณภายในวัดให้ประชาชนได้ศึกษา โดยขบวนเรือทั้งหมดจะมีเรือมาด 4 แจว ของเจ้าจอมมารดากลิ่นหรือเจ้าจอมมารดาซ่อนกลิ่น พระสนมเอกในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 4 เป็นเรือนำขบวน และมีเรือประเภทต่างๆ ที่มาร่วมงานรวมแล้วประมาณ 100 ลำ ช่วงเพลทางวัดจะเชิญชวนชาวบ้านในพื้นที่ร่วมกันถวายเพลพระสงฆ์ด้วยการจัดอาหารลงในสำรับคาวหวาน จำนวนกว่า 100 ชุด ซึ่งเป็นของดั้งเดิม เป็นมรดกตกทอดจากบรรพบุรุษในพื้นที่แถบนี้สะท้อนถึงเอกลักษณ์ทางวัฒนธรรมท้องถิ่น บางชุดมีอายุกว่าร้อยปี มีหลากหลายรูปแบบสวยงามแตกต่างกันไป โดยเฉพาะสำรับคาวหวานของเจ้าจอมมารดากลิ่นที่มีความสวยงามและแตกต่างจากชุดอื่นๆ คือ สำรับคาวจะเป็นถ้วยลายคราม สำรับหวานจะเป็นถ้วยแก้ว ฝาถ้วยเป็นรูปลอยสตรีนั่งพับเพียบจัดอยู่ในถาดทองเหลือง ในช่วงบ่ายจะมีการแข่งขันเรือพายซึ่งเป็นเรือที่มีอยู่ในท้องถิ่นที่เรียกว่า เรือเพรียวและเรือมาด โดยจัดการแข่งขันเพื่อเสริมสร้างความสามัคคีของคนในท้องถิ่น และสืบสานประเพณีวัฒนธรรมของวิถีชีวิตริมน้ำให้คงอยู่คู่ชุมชน

ประวัติความเป็นมา  

1. ประวัติความเป็นมาของวัดสุทธาโภชน์

     วัดสุทธาโภชน์ ตั้งอยู่เลขที่ 39 ซอยฉลองกรุง 8 ถนนฉลองกรุง แขวงทับยาว เขตลาดกระบัง กรุงเทพมหานคร มีชื่อเดิมว่า วัดสุทธาวาส ก่อสร้างโดยเจ้าจอมมารดากลิ่น พระสนมเอกในพระบาทสมเด็จ-พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว บนที่ดินของท่านบริเวณคลองมอญลึกเข้าไปประมาณ 1 กิโลเมตร การเดินทางไปวัดแต่เดิมต้องใช้เรือเป็นพาหนะ แต่เนื่องจากในฤดูแล้งน้ำในคลองมอญแห้ง ทำให้การเดินทางไปทำบุญสร้างกุศลที่วัดสุทธาวาสของพี่น้องลูกหลานชาวมอญไม่สะดวก เจ้าจอมมารดากลิ่นพร้อมด้วยพระมหาอ่อน กลฺยาโณ เจ้าอาวาสวัดสุทธาวาส และมรรคนายกอ๊อด ไชยนุต จึงได้ทำการย้ายวัดมาตั้งอยู่บริเวณปากคลองมอญฝั่งเหนือ ริมคลองลำปลาทิวฝั่งตะวันออก ในปี พ.ศ. 2455 และเปลี่ยนชื่อเป็น “วัดสุทธาโภชน์” เจ้าจอมมารดากลิ่นได้ให้ความเมตตาอุปถัมภ์มาทำบุญทอดกฐินและเยี่ยมเยือนพี่น้องลูกหลานชาวมอญเป็นประจำทุกปีตลอดจนอายุขัยของท่าน

     วัดสุทธาโภชน์ นับว่าเป็นวัดเก่าแก่ที่ก่อสร้างมามากกว่า 100 ปี เป็นวัดมอญของกลุ่มคนมอญที่ใหญ่ที่สุดในเขตลาดกระบัง เป็นศูนย์รวมศิลปะ วัฒนธรรม ประเพณี วิถีชุมชนของชาวมอญที่ยังคงยึดถือปฏิบัติสืบต่อกันมาจากบรรพบุรุษที่เข้ามาบุกเบิกที่ทำกินแต่อดีต ซึ่งในปัจจุบันด้วยความเจริญก้าวหน้าของบ้านเมือง ชุมชนมอญได้เปลี่ยนแปลงไปตามยุคตามสมัย แต่วัดสุทธาโภชน์ยังคงเป็นศูนย์กลางรักษาความเป็นเอกลักษณ์ สืบสาน อนุรักษ์วัฒนธรรม ประเพณี และความเป็นชุมชนมอญ โดยการจัดให้มีแหล่งเรียนรู้ แหล่งท่องเที่ยววิถีถิ่น วิถีคลองของเขตลาดกระบัง ประกอบด้วย

          1. สักการะหลวงพ่อเชียงแสน

          2. สักการะเจ้าจอมมารดากลิ่น

          3. ศูนย์อนุรักษ์วัฒนธรรมประเพณีมอญลาดกระบัง ได้แก่

     - ประเพณีตักบาตรพระร้อยทางเรือ

     - ประเพณีสงกรานต์

     - ประเพณีตักบาตรน้ำผึ้ง

     - ประเพณีตักบาตรข้าวเม่า

         4. พิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นกรุงเทพมหานคร เขตลาดกระบัง

         5. ศูนย์รวมเรือท้องถิ่นในอดีตมากกว่า 100 ลำ

         6. สวนปลาธรรมชาติที่ใหญ่ที่สุดในเขตลาดกระบัง

2. ประวัติเจ้าจอมมารดากลิ่น (ซ่อนกลิ่น คชเสนี)

     เจ้าจอมมารดากลิ่น มีนามเดิมว่า “ซ่อนกลิ่น” เกิดเมื่อปี พ.ศ. 2378 ในสมัยรัชกาลที่ 3 เป็นธิดาของพระยาดำรงราชพลขันธ์ (จุ้ย คชเสนี) เป็นเหลนปูของเจ้าพระยามหาโยธา (เจ่ง คชเสนี) ซึ่งรับราชการปกครองเมืองนครเขื่อนขันธ์ (อำเภอพระประแดง) ได้ถวายตัวเป็นข้าบาทบริจาริกาในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้า-เจ้าอยู่หัว ได้รับพระราชทานเป็นเจ้าจอมมารดาด้วยมีพระราชโอรสทรงพระนามว่า พระองค์เจ้ากฤษฎาภินิหารต่อมาได้รับพระราชทานพระยศเป็น “พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศวรฤทธิ์” ต้นตระกูลกฤดากร เจ้าจอมมารดากลิ่นมีเชื้อสายมอญโดยกำเนิด เป็นผู้มีความเฉลียวฉลาด มีความสามารถหลายด้าน ได้แก่ ด้านการทำทอง ด้านอาหาร โดยฉพาะข้าวแช่ เจ้าจอมมารดากลิ่นได้มีโอกาสตั้งเครื่องข้าวแช่ถวายถึงสามแผ่นดิน สมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงทรงมีพระกระแสรับสั่งว่า “ถ้าจะกินข้าวแช่ ต้องข้าวแช่เจ้าจอมมารดากลิ่น” ท่านเป็นสตรีไทยคนแรกที่มีความสามารถแปลภาษาอังกฤษเป็นภาษาไทยได้จากเรื่อง “กระท่อมน้อยของลุงทอม” เป็นศิษย์เอกของแหม่มแอนนา ท่านเป็นผู้ที่มีความเลื่อมใสศรัทธาในพระพุทธศาสนาเป็นอย่างยิ่ง ได้ให้การอุปถัมภ์วัดมอญหลายวัดด้วยกัน โดยเฉพาะวัดสุทธาโภชน์ท่านได้อุทิศที่ดินและสร้างวัดสุทธาโภชน์เพื่อให้พี่น้องชาวมอญสร้างบุญ สร้างกุศลสืบทอดพระพุทธศาสนา วัฒนธรรม ประเพณี ท่านได้เดินทางมาทำบุญทอดกฐินที่วัดสุทธาโภชน์เป็นประจำทุกปีตลอดอายุขัยของท่าน และด้วยในขณะนั้นการเดินทางยังไม่สะดวกสบาย ยังไม่มีถนนหนทางตัดผ่าน ท่านต้องเดินทางโดยรถไฟมาลงที่สถานีรถไฟหัวตะเข้ และมีพี่น้องชาวมอญแจวเรือมาด 4 แจว ไปรับท่านจากสถานีรถไฟมายังวัดสุทธาโภชน์ ท่านได้ถึงแก่อนิจกรรม ณ วังพระอาทิตย์ ในเดือนธันวาคม พ.ศ. 2468 ซึ่งตรงกับรัชสมัยของรัชกาลที่ 6 สิริรวมอายุได้ 91 ปี

หลักฐานเกี่ยวกับเจ้าจอมมารดากลิ่นที่ยังคงปรากฏอยู่ภายในวัดสุทธาโภชน์ ได้แก่

          1. อนุสรณ์สถานเจ้าจอมมารดากลิ่นรูปแกะสลักด้วยหินอ่อนจากอิตาลีในชุดเครื่องประดับเครื่องราชอิสริยาภรณ์ที่ได้รับพระราชทานจากพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

           2. เรือมาด 4 แจว ขุดด้วยไม้ตะเคียนทั้งต้น ไม่มีรอยต่อ และวัดได้นำมาใช้ในประเพณีตักบาตรพระร้อยทางเรือเป็นประจำทุกปีจนถึงปัจจุบัน

3. ความเป็นมาของประเพณีตักบาตรพระร้อยทางเรือวัดสุทธาโภชน์

         ในสมัยพุทธกาลครั้งเมื่อองค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้าได้ตรัสรู้แล้ว พระองค์ได้เสด็จขึ้นไปทรงโปรดพุทธมารดาบนสวรรค์ชั้นดาวดึงส์พร้อมเหล่าเทพเทวดาทั้งหลายเป็นเวลา ๓ เดือน แล้วจึงเสด็จกลับมายังโลกมนุษย์ ในวันที่พระองค์เสด็จลงมาจากสวรรค์ชั้นดาวดึงส์นั่นเองได้เกิดสิ่งมหัศจรรย์ที่ทั้ง 3 โลก ได้แก่ เทวโลก มนุษยโลก และพรหมโลก ได้มองเห็นพระพุทธองค์พร้อมกันจึงเรียกวันนี้ว่า “วันพระเจ้าเปิดโลก” จึงพากันมาเข้าเฝ้าถวายภัตตาหารแด่องค์พระสัมมาสัมพุทธเจ้า และได้ถือปฏิบัติสืบทอดต่อกันมาจนเป็นประเพณีของพระพุทธศาสนาเรียกวันนี้ว่า “วันตักบาตรเทโวโรหณะ หรือ วันตักบาตรเทโว” ในการเสด็จลงมาจากสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ขององค์พระสัมมาสัมพุทธเจ้าในวันตักบาตรเทโวนั้น มีผู้คนมาเข้าเฝ้าและนำสิ่งของมาตักบาตรกันเป็นจำนวนมาก การจัดเตรียมสิ่งของ ขนบธรรมเนียมประเพณีก็มีความแตกต่างกันไปตามความเชื่อ ความศรัทธาของแต่ละท้องถิ่น เช่น ประเพณีรับบัว ที่อำเภอบางพลี จังหวัดสมุทรปราการ ประเพณีตักบาตรข้าวต้มลูกโยน ที่อำเภอเมือง จังหวัดสระบุรี ประเพณีบั้งไฟพญานาคที่จังหวัดหนองคาย เป็นต้น

         ในอดีตท้องถิ่นลาดกระบังเป็นที่ราบลุ่มเต็มไปด้วยคูคลองที่ทางราชการทำการขุดขึ้นและคลองที่เกิดเองตามธรรมชาดิ เพื่อเป็นการระบายน้ำและเพื่อการสัญจร ในเขตลาดกระบังมีคลองประเวศบุรีรมย์เป็นคลองสายหลัก และมีคลองเล็กน้อยอีกจำนวนมากกว่า 60 คลอง สำหรับใช้ในการสัญจรไปมา การค้าขาย การทำมาหากิน การประกอบอาชีพ ชาวบ้านในละแวกนี้ส่วนใหญ่จึงประกอบอาชีพเกี่ยวกับเกษตรกรรม และใช้เรือเป็นพาหนะในการเดินทาง ทุกบ้านจะต้องมีเรือไม่น้อยกว่า 2 - 3 ลำขึ้นไปตามประเภทของการใช้งาน วัดมีเรือไว้สำหรับพระสงฆ์ออกรับบิณฑบาต ด้วยวิถีชีวิตของชาวบ้านละแวกนี้ที่มีความผูกพันกับสายน้ำ เมื่อถึงประเพณีตักบาตรเนื่องในวันออกพรรษา ซึ่งตามปกติในทุกวัดจะตักบาตรบนบก ที่เรียกว่า “ตักบาตรเทโวโรหณะ” ชาวบ้านท้องถิ่นลาดกระบังจึงปรับเปลี่ยนรูปแบบมาเป็นการตักบาตรพระทางเรือแทน พระสงฆ์ที่มารับบิณฑบาตก็จะลงเรือพายมาตามคลอง เหล่าสาธุชนในท้องถิ่นก็จะพายเรือออกจากบ้านมาตามคลองเพื่อมารอตักบาตรพระสงฆ์ แต่เนื่องด้วยความเจริญในยุคสมัยปัจจุบันที่มีการสร้างถนนเพื่อความสะดวกสบายในการสัญจรไปมา จึงทำให้ความจำเป็นในการใช้เรือสัญจรไปมาของชาวบ้านถูกลดความสำคัญลง ประกอบกับมีการสร้างทางเดินเท้าคอนกรีตริมตลิ่งของสองฝั่งคลองลำปลาทิว ชาวบ้านจึงเปลี่ยนมานั่งรอตักบาตรพระที่ริมสองฝั่งคลองลำปลาทิวแทนการพายเรือมา ส่วนพระสงฆ์ยังคงยึดถือขนบธรรมเนียมประเพณีดั้งเดิมที่เคยปฏิบัติกันมาโดยการลงเรือมารับบิณฑบาตเหมือนเมื่อครั้งสมัยโบราณและด้วยความเข้มแข็ง ความสามัคคี และความศรัทธาอันแรงกล้าในพระพุทธศาสนา ของชาวบ้าน ชาวชุมชนเขตลาดกระบัง จึงทำให้ประเพณีตักบาตรพระร้อยทางเรือวัดสุทธาโภชน์ได้รับการปฏิบัติสืบทอดต่อกันมาจากรุ่นสู่รุ่นเป็นเวลามากกว่า 100 ปี จวบจนถึงปัจจุบัน

ลักษณะเฉพาะที่แสดงถึงอัตลักษณ์ของมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม 

       1. ประเพณีตักบาตรพระร้อยทางเรือวัดสุทธาโภชน์ เป็นประเพณีการตักบาตรพระทางเรือเนื่องในวันออกพรรษาที่จัดขึ้นแห่งเดียวในกรุงเทพมหานคร เนื่องด้วยวิถีชีวิตของชาวบ้านลาดกระบังมีความผูกพันกับสายน้ำมาแต่ครั้งอดีต

       2. ประเพณีตักบาตรพระร้อยทางเรือวัดสุทธาโภชน์แสดงออกถึงความเข้มแข็ง ความสามัคคี และความศรัทธาอันแรงกล้าในพระพุทธศาสนาของชาวชุมชน เนื่องจากมีการจัดประเพณีนี้ต่อเนื่องยาวนานมาเป็นเวลากว่า 100 ปี สันนิษฐานว่าจัดขึ้นพร้อมกับการก่อสร้างวัดสุทธาโภชน์ โดยมีวัดเป็นศูนย์กลางการจัดร่วมกับชุมชน ในปัจจุบันมีหน่วยงานภาครัฐ ภาคเอกชน ในพื้นที่ให้การสนับสนุนกันอย่างต่อเนื่อง

       3. ประเพณีตักบาตรพระร้อยทางเรือวัดสุทธาโภชน์เป็นงานเทศกาลประจำปีทางน้ำที่สนุกสนาน มีการจัดการแข่งขันเรือพาย ซึ่งเป็นเรือที่มีอยู่ในท้องถิ่น ที่เรียกว่า เรือเพรียว และเรือมาด โดยจัดการแข่งขันเพื่อเสริมสร้างความสามัคคีของคนในท้องถิ่น ความสนุกสนาน และสืบสานประเพณีวัฒนธรรมของวิถีชีวิตริมน้ำให้คงอยู่คู่ชุมชน

      4. เรือที่ใช้นำขบวนพระสงฆ์รับบิณฑบาต คือ เรือมาด ของเจ้าจอมมารดากลิ่น เป็นเรือเก่าแก่อายุกว่า 100 ปี ขุดจากซุงไม้ตะเคียน เนื่องจากไม้ตะเคียนมีความแข็งแรงทนทาน และสามารถหาไม้ตะเคียนลำต้นขนาดใหญ่ได้ง่าย เมื่อเจ้าจอมมารดากลิ่นแปรสถานมาพักตำหนักที่ท่านสร้างไว้ใกล้กับวัดสุทธาโภชน์ ต้องมาทางรถไฟมาลงที่สถานีรถไฟหัวตะเข้ แล้วลงเรือมาดลำใหญ่ ขนาด 4 แจว ปรุแผ่นทองเหลืองตลอดทั้งลำ
ล่องมาตามลำคลองประเวศแยกเข้าคลองลำปลาทิว  

         วิธีการทำเรือมาด เมื่อขุดภายในและโกลน (โกลน คือ เกลาไว้ ทำเป็นรูปเลาๆ) เป็นรูปมาด (ถ้าเพียงแต่ขุดไว้ แต่ยังไม่ได้เบิก เรียกว่า มาดเรือโกลน) จากนั้นใช้ไฟลนให้เนื้อไม้ร้อนแล้วหงายใช้ปากกา (เครื่องสำหรับหนีบของใช้ทำด้วยไม้หรือเหล็กก็มี) จับปากเรือผายออกให้ได้วงสวยงามเป็นเรือท้องกลม หัวท้ายรีรูปร่างคล้ายเรือพายม้า แต่หัวท้ายเรือแบนกว้างกว่า ไม่เสริมกราบแต่มีขอบทาบปากเรือภายนอก เพื่อเพิ่มความแข็งแรงของปากเรือ กลางลำกว้างเสริมกงเป็นระยะ หัวท้ายเรือมีแอกสั้นๆ ไม่ยื่นมากไว้ผูกโยงเรือ และแอกเหยียบขึ้นลงเรือ เรือมาดมีหลายขนาด ขนาดเล็กใช้พาย ขนาดใหญ่นิยมแจวมากกว่าพาย ใช้บรรทุกของหนัก ถ้าเดินทางไกลก็มีประทุนปูพื้นกลางลำเรือจะเรียกว่าเรือมาดประทุน หากมีเก๋งกลางลำเรือจะเรียกเรือมาดเก๋ง สามารถทำประทุนและปูพื้นใช้อยู่อาศัยแทนบ้านเรือนได้

     5. สำรับคาวหวานเจ้าจอมมารดากลิ่น เป็นหนึ่งในสำรับคาวหวานกว่า 100 ชุด ที่นำมาถวายเพลพระในประเพณีตักบาตรพระร้อยทางเรือวัดสุทธาโภชน์ สำรับคาวหวานของเจ้าจอมมารดากลิ่นมีความสวยงามและแตกต่างจากชุดอื่นๆ คือ สำรับคาวเป็นถ้วยลายครามจากจีน สำรับหวานเป็นถ้วยแก้วสีชมพู ฝาถ้วยเป็นรูปลอยสตรีนั่งพับเพียบ ซึ่งชาวมอญมีความเชื่อว่าในวันแต่งงานฝ่ายหญิงจะต้องนำชุดสำรับคาวหวานมามอบให้คู่บ่าวสาวเป็นเครื่องเรือน และจัดอาหารให้เจ้าบ่าวรับประทานในห้องหอ 7 วัน หลังจากนั้นจึงนำไปใช้จัดอาหารถวายพระในการทำบุญตามประเพณีของแต่ละท้องถิ่น

         6. การแต่งกายของชาวมอญ ในประเพณีตักบาตรพระร้อยทางเรือวัดสุทธาโภชน์ชาวมอญที่มาร่วมงานจะแต่งกายด้วยชุดมอญ โดยผู้ชายจะนุ่งผ้านุ่งที่เรียกว่า “สะล่ง” หรือที่ไทยเรียกว่า “โสร่ง” สวมเสื้อ คอกลมผ่าอกตลอด แขนกระบอก มีกระดุมผ้า หรือเชือกผูกเข้ากัน แต่เดิมนิยมโพกศีรษะ ต่อมาตัดสั้นแบบสมัยนิยม พาดผ้าขาวม้าให้ชายทั้งสองไปอยู่ด้านหลัง การแต่งกายของหญิงมอญ  ผู้หญิงจะสวม “หนิ่น” มีลักษณะคล้ายผ้านุ่งของผู้ชาย แต่ลายของผู้หญิงมีความละเอียด สวยงามกว่า และวิธีการนุ่งต่างกัน สวมเสื้อตัวในคอกลมแขนกุดตัวสั้นแค่เอว เล็กพอดีตัว สีสด สวมทับด้วยเสื้อแขนยาวทรงกระบอก เป็นผ้าลูกไม้เนื้อบาง สีอ่อน มองเห็นเสื้อตัวใน หากเป็นหญิงสาวอายุน้อยแขนเสื้อจะยาวถึงข้อมือ หากมีครอบครัวแล้วจะเป็นแขนสามส่วน หญิงมอญนิยมเกล้าผมมวยค่อนต่ำลงมาทางด้านหลัง มีเครื่องประดับ 2 ชิ้น บังคับไม่ให้ผมมวยหลุด คือ โลหะรูปตัวยูคว่ำ U แคบๆ และโลหะรูปปีกกา } ตามแนวนอน ภาษามอญเรียกว่า “อะน่ดโซ่ก” และ “ฮะเหลี่ยงโซ่ก” จากนั้นประดับด้วย “แหมะเกวี่ยปาวซ่ก” เป็นเครื่องประดับผมสีสันสวยงามรอบมวยผม หรือเสริมด้วยดอกไม้ คล้องผ้าสไบที่คอโดยให้ชายของผ้าทั้งสองห้อยมาด้านหน้า สำหรับผู้สูงอายุจะแต่งกายด้วยการห่มสไบ

ส่วนที่ 1 ลักษณะของมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม

    1. ชื่อรายการ          ตำนานจระเข้ดาวคะนอง                    

        ชื่อเรียกในท้องถิ่น   ตำนานท้าวพันตา พญาพันวัง                                                            

    2. ลักษณะของมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม   วรรณกรรมพื้นบ้านและภาษา

    3. พื้นที่ปฏิบัติ  เขตธนบุรี กรุงเทพมหานคร

    4. สาระสำคัญของมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมโดยสังเขป 

        ในพื้นที่เขตธนบุรี ตำนานเรื่องจระเข้เหนือกับจระเข้ใต้ต่อสู้กัน ได้เล่าสืบต่อกันมาเป็นมุขปาฐะจากรุ่นสู่รุ่น เป็นเรื่องเล่าที่มีความเกี่ยวข้องกับสถานที่บริเวณนั้น คือ วัดดาวคะนอง ตำนานจระเจ้ดาวคะนอง มีความเชื่อมโยงกับตำนานท้าวพันตา พญาพันวัง ซึ่งเป็นนิทานประจำถิ่นในเขตลุ่มแม่น้ำภาคกลาง กล่าวถึงการสู้รบระหว่างท้าวพันตาและพญาพันวัง จระเข้เจ้าถิ่นทางใต้อาศัยอยู่แม่น้ำเจ้าพระยา กับท้าวโคจรจระเข้จากทางเหนืออาศัยอยู่แม่น้ำน่านเมืองพิจิตร เหตุการณ์ดังกล่าวเป็นที่มาของบริเวณนั้นที่ได้ชื่อว่าดาวคะนอง ตำนานจระเจ้ดาวคะนองสะท้อนภาพของคนไทยในอดีตที่มีวิถีชีวิตที่เกี่ยวพันกับแม่น้ำ และความเชื่อเรื่องจระเข้ที่มีความสัมพันธ์กับสถานที่และเป็นสัตว์สัญลักษณ์ของแม่น้ำลำคลองในลุ่มน้ำเจ้าพระยา

    5. ประวัติความเป็นมา

        ตํานานท้าวพันตา พญาพันวัง เป็นนิทานประจำถิ่นของคนลุ่มปลายแม่น้ำเจ้าพระยาที่แพร่หลายมาก เล่ากันว่าสมัยก่อนทางหัวเมืองเหนือ มีจระเข้ขนาดใหญ่ ตัวยาวถึงหนึ่งเส้นเศษ ชื่อว่าท้าวโคจรปกครองอยู่ ส่วนหัวเมืองทางใต้มีหัวหน้าจระเข้ที่ดุร้ายมากสองตัว ชื่อว่าท้าวพันตาและพญาพันวัง คราวใดที่จระเข้ทางหัวเมืองเหนือลงไปหากินในถิ่นของจระเข้หัวเมืองใต้ก็จะถูกจระเข้ทางหัวเมืองใต้รุมกัด จระเข้หัวเมืองเหนือจึงนำเรื่องไปรายงานท้าวโคจร ทำให้ท้าวโคจรโกรธมากและแปลงกายเป็นคนจะลงไปกำราบจระเข้ทางหัวเมืองใต้เผอิญพบกับสองตายายพายเรือผ่านมา ท้าวโคจรจึงขออาศัยไปด้วยโดยอาสาพายเรือให้พายเรือมาเป็นเวลา 10 วัน ก็ถึงเขตของจระเข้หัวเมืองใต้ ท้าวโคจรก็ขอลาตายายแล้วบอกว่าให้จอดเรืออยู่ข้างตลิ่ง ถ้าเห็นอะไรครึกโครมก็อย่าตกใจและถ้าเห็นจระเข้เข้ามาใกล้ก็ให้เอาขมิ้นผงโรยลงในน้ำจระเข้จะหนีไป

         หลังจากนั้นท้าวโคจรก็กระโดดลงน้ำ คืนร่างเป็นจระเข้ตัวใหญ่ฟาดหัวฟาดหางโครมคราม สถานที่ตรงนั้นจึงได้ชื่อว่า ดาวคะนอง ตั้งแต่นั้นมา เนื่องมาจากความคึกคะนองของท้าวโคจร 

         ท้าวโคจรได้เข้าต่อสู้กับจระเข้หัวเมืองใต้จนล้มตายไปมาก จระเข้เหล่านั้นจึงไปรายงานท้าวพันตา เมื่อท้าวพันตารู้เรื่องก็โกรธมาก เข้าต่อสู้กับท้าวโคจร จระเข้ทั้งสองสู้กันอยู่ถึง 7 วัน 7 คืน สุดท้ายท้าวพันตาเป็นฝ่ายเสียท่าถูกท้าวโคจรฆ่าตาย พวกจระเข้บริวารเมื่อเห็นหัวหน้าของตนตายจึงไปรายงานพญาพันวัง พญาพันวังจึงขึ้นมาแก้แค้น แต่ก็เกือบจะเสียทีท้าวโคจรเนื่องจากพญาพันวังมีกำลังน้อยกว่า

         กล่าวถึงเจ้าพ่อองครักษ์ซึ่งเป็นเจ้าน้ำบริเวณนั้น นึกสงสารพญาพันวังซึ่งเป็นจระเข้อยู่ในถิ่นของตน  เจ้าพ่อจึงลงประทับที่หัวของพญาพันวังทำให้พญาพันวังมีกำลังมากขึ้น และด้วยเหตุนี้คนทั่วไปจึงเรียกตำแหน่งนั้นว่า ที่นั่งองค์อมรินทร์พระอิศวร

         เมื่อท้าวโคจรเห็นว่าเจ้าพ่อองครักษ์ประทับอยู่บนหัวของพญาพันวังก็ตัดพ้อว่าเหตุใดจึงมาช่วยจระเข้พาลอย่างพญาพันวัง แต่พญาพันวังกลับอวดดีบอกว่าตนเก่งเอง ไม่ได้มีเทวดาที่ไหนมาช่วย เจ้าพ่อองครักษ์ได้ยินดังนั้นก็คิดว่าพญาพันวังไม่รู้คุณจึงออกจากหัวของจระเข้ ทำให้พญาพันวังถูกท้าวโคจรฆ่าตายในที่สุด หลังจากนั้น ท้าวโคจรก็ได้คาบหัวของพญาพันวังมาทำพิธีบวงสรวงถวายเทวดาอารักษ์ที่ช่วยปราบจระเข้พาลสำเร็จ ที่ศาลเจ้าพ่อพระประแดง แล้วกลับไปยังถิ่นในภาคเหนือ ด้วยเหตุนี้จึงเกิดธรรมเนียมนำหัวจระเข้ไปไว้ที่ศาลเจ้าพ่อตามลำแม่น้ำ

         ตำนานจระเข้ดาวคะนองที่ชาวบ้านที่อาศัยอยู่ในละแวกวัดกลางดาวคะนองกับวัดดาวคะนองเล่านั้น มีความคล้ายคลึงกันคือเรื่องจระเข้เหนือกับจระเข้ใต้ต่อสู้กัน หากแต่มีความแตกต่างกันในรายละเอียดเล็กน้อย เล่ากันว่าเดิมจระเข้ชื่อท้าวพันตาพญาพันวัง อาศัยอยู่ในถ้ำตรงใต้โบสถ์วัดดาวคะนอง (ในอดีตสันนิษฐานว่าชื่อวัดสะเดาทอง) เรียกกันว่า จระเข้ใต้ ต่อมามีจระเข้จากทางเหนือแปลงกายเป็นคนอาศัยเรือของตายายที่จะไปยังสมุทรสงคราม เมื่อมาถึงบริเวณหน้าวัดได้มอบขิงห่อหนึ่งให้แก่ตายายเพื่อเป็นสินน้ำใจที่ให้โดยสารเรือมาด้วย พร้อมกับกำชับว่าเมื่อตนกระโดดลงจากเรือแล้วขอให้รีบออกเรือไปทันที แล้วก็กระโดดลงน้ำกลายร่างเป็นจระเข้ ต่อสู้กับท้าวพันตาพญาพันวัง โดยต่อสู้กันนานถึง 7 วัน เกิดคลื่นระลอกใหญ่ปั่นป่วนจนทำให้เรือไม่สามารถสัญจรผ่านไปมาได้ และทำให้แม่น้ำเจ้าพระยาบริเวณดังกล่าวขยายตัวออกจนกว้างใหญ่ หลังจากตายายออกเรือจนห่างไปแล้วเห็นว่าขิงเกะกะเรือจึงทิ้งน้ำไปหมดเหลือแต่ขิงเหง้าหนึ่งติดอยู่ที่ประทุนเรือซึ่งกลายเป็นทองคำ

         กล่าวถึงคำว่า ดาวคะนอง ซึ่งกลายเป็นชื่อที่ใช้เรียกขานพื้นที่ในบริเวณนั้น จึงมีข้อสันนิษฐานตามตำนานที่เล่าสืบทอดต่อๆกันมา 4 ประการ ประการแรก มาจากเรื่องราวการต่อสู้ของจระเข้เหนือและจระเข้ใต้คือท้าวโคจรจระเข้ตัวใหญ่ ฟาดหัวฟาดหางโครมครามด้วยความคึกคะนอง สถานที่ตรงนั้นจึงได้ชื่อว่าดาวคะนองตั้งแต่นั้นมา ประการที่สอง วัดดาวคะนองในอดีต มีต้นสะเดาต้นใหญ่อยู่ต้นหนึ่ง ซึ่งใช้เป็นที่หยุดพักของพ่อค้าชาวเรือ พ่อค้าชาวเรือจะนำเรือมาผูกไว้ใต้ต้นสะเดานี้แล้วพักผ่อนหลับนอนกันบริเวณนี้ พ่อค้าเหล่านั้นต่างสำนึกในบุญคุณของต้นสะเดาจึงได้นำทองมาปิดที่ต้นสะเดาจนเหลืองทองอร่าม ชาวบ้านที่ผ่านไปมาจึงเรียกวัดนี้ว่า วัดสะเดาทอง ต่อมาจึงเพี้ยนไปเป็นคำว่า ดาวคะนอง ประการที่สาม วัดดาวคะนอง เป็นวัดเก่าแก่สมัยปลายกรุงศรีอยุธยา เดิมเรียกว่า วัดปากคลอง เล่ากันว่าเมื่อคราวสร้างพระอุโบสถ ในพิธียกช่อฟ้าเกิดเหตุอัศจรรย์ขึ้น มีดาวหลายดวงปรากฏบนท้องฟ้า เห็นได้ชัดเจนมากแม้จะเป็นเวลากลางวันก็ตาม จึงเรียกวัดแห่งนี้ว่า วัดดาวคะนอง สืบมาจนทุกวันนี้ ประการสุดท้าย พื้นที่ย่านพระประแดงลงไปทางใต้ของดาวคะนองเพียงเล็กน้อย เป็นที่อยู่อาศัยของชุมชนมอญขนาดใหญ่ มีหมู่บ้านหนึ่งชื่อ ทรงคะนอง เป็นชื่อที่กลายมาจากชื่อเดิมที่เป็นภาษามอญว่า ดงฮะนอง แปลว่า เมืองดาว คำว่า ฮะนอง ในภาษามอญ แปลว่า ดาว จึงอาจเป็นที่มาของวัดดาวคะนอง

     6. ลักษณะเฉพาะที่แสดงถึงอัตลักษณ์ของมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม 

          อัตลักษณ์ หรือความเป็นตัวตนที่แสดงออกของตำนานจระเข้ดาวคะนอง สามารถสรุปได้ ดังนี้

         1. เป็นตำนานที่มีชื่อสถานที่รับรองเรื่องราวในตำนาน คือ วัดดาวคะนอง และพื้นที่แขวงดาวคะนอง เขตธนบุรี แสดงถึงประวัติความเป็นมาของสถานที่สำคัญในท้องถิ่น

         2. เป็นตำนานที่สะท้อนภาพสังคมริมฝั่งแม่น้ำภาคกลาง มีความสัมพันธ์กับสายน้ำ เช่น การตั้งถิ่นฐานบ้านเรือนริมน้ำ การสัญจรทางน้ำเชื่อมโยงกับแนวความคิดและวิถีชีวิตของกลุ่มคนริมแม่น้ำ

         3. เป็นตำนานที่สะท้อนแนวความคิดของกลุ่มคนริมน้ำ ได้แก่ การยกย่องจระเข้ซึ่งเป็นสัตว์ร้ายประจำท้องน้ำให้เป็นสัตว์ศักดิ์สิทธิ์ หรือเป็นบริวารของสิ่งศักดิ์สิทธิ์ อันมีสาเหตุมาจากความหวาดกลัวภัยอันตายจากจระเข้ของกลุ่มคนริมน้ำ หรือการนับถือสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่สถิตอยู่ประจำท้องน้ำเป็นผู้มีอำนาจเหนือท้องน้ำ ให้คุณและโทษแก่ผู้ที่อยู่อาศัยในบริเวณริมน้ำ ตลอดจนผู้สัญจรผ่านทางน้ำ ซึ่งสัมพันธ์กับพิธีกรรมการสักการะบูชาสิ่งศักดิ์สิทธิ์ระหว่างการเดินทางทางน้ำ โดยเชื่อว่าการสักการะบูชาสิ่งศักดิ์สิทธิ์จำทำให้เดินทางปลอดภัยและประสบความสำเร็จ

ส่วนที่ 1 ลักษณะของมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม

    1. ชื่อรายการ ผ้าไหมบ้านครัว                                        

        ชื่อเรียกในท้องถิ่น ผ้าไหมบ้านครัว                                

    2. ลักษณะของมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม งานช่างฝีมือดั้งเดิม

    3. พื้นที่ปฏิบัติ    ชาวชุมชนบ้านครัวทอผ้าไหมเพื่อใช้ในชีวิตประจำวัน  ณ ชุมชนบ้านครัวเหนือ ซอยพญานาค ถนนเพชรบุรี เขตราชเทวี กรุงเทพมหานคร

    4. สาระสำคัญของมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมโดยสังเขป

      ผ้าไหมบ้านครัว ริมคลองแสนแสบ เป็นผ้าไหมที่ผลิตขึ้นโดยชาวชุมชนบ้านครัวเหนือซึ่งเป็นชาวมุสลิมแขกจาม ที่อพยพมาจากกัมปงจาม ประเทศกัมพูชาตั้งแต่ต้นกรุงรัตนโกสินทร์ ด้วยมีฝีมือการทอผ้าไหม ที่ได้รับการสืบทอดมาหลายชั่วอายุคนจึงทอผ้าไหมสำหรับใช้ในชีวิตประจำวันและนำไปขาย อาทิ ผ้าไหมโสร่ง ผ้าขาวม้าทั้งยังมีโอกาสถวายงานรับใช้พระมหากษัตริย์ไทยและพระบรมวงศานุวงศ์ตั้งแต่สมัยอยุธยาจนถึงช่วงรัชกาลที่ 5 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ ลวดลายที่เป็นเอกลักษณ์โดดเด่นของผ้าไหมบ้านครัว คือ ผ้าไหมทอมือลายเกล็ดเต่า ลายหางกระรอก ลายลูกฟูก และใช้วิธีการทอเพียง 2 ตะกอ ซึ่งเป็นภูมิปัญญาเฉพาะถิ่นที่ ของบ้านครัว ทำให้ได้ผ้าไหมที่มีความแน่น ไม่หนา สวมใส่สบาย ปัจจุบันผ้าไหมบ้านครัวเป็นแหล่งทอผ้าไหมเพียงแห่งเดียวในกรุงเทพมหานครและคงเหลือผู้สืบทอดในสายอาชีพนี้ 2 ครัวเรือน ได้แก่ บ้านนายนิพนธ์ มนูทัศน์ ตระกูลแขกจามดั้งเดิมที่ยังคงผลิตและจำหน่ายผ้าไหมเป็นหลัก และบ้านนายมนัสนันท์ เบญจรงค์จินดา ผู้ย้อมเส้นไหมเป็นหลัก และทอผ้าไหมตามแต่มีผู้สั่งทอ

    5. ประวัติความเป็นมา

      1. ประวัติความเป็นมาของชุมชนบ้านครัว

          “บ้านครัว”เป็นชุมชนมุสลิมเก่าแก่ต้นกรุงรัตนโกสินทร์ในช่วงรัชกาลที่ 1 - 3 ซึ่งถูกต้อนครัวเป็นเชลยศึกอพยพเข้ามาตั้งถิ่นฐานอยู่บริเวณริมคลองแสนแสบใต้ ปัจจุบันพื้นที่ส่วนใหญ่อยู่ในเขตราชเทวี จากหลักฐานทางประวัติศาสตร์พบว่าชุมชนบ้านครัวได้รับพระมหากรุณาธิคุณจากพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช โปรดเกล้าฯ พระราชทานที่ดินในอาณาบริเวณชุมชนนี้ตั้งแต่วัดพระยายังจรดสะพานหัวช้าง ซึ่งมีทั้งชาวมุสลิมเขมรและชาวมลายูปัตตานี จัดตั้งขึ้นเป็นหมู่บ้านหลังเสร็จศึกสงครามเก้าทัพเมื่อประมาณ พ.ศ.2330 เป็นการปูนบำเหน็จความชอบแก่กองอาสาจามที่ร่วมการสงคราม (เรืองศักดิ์ ำดำริห์เลิศ.2545) แบ่งพื้นที่เป็นชุมชนบ้านครัวเหนือ ชุมชนบ้านครัวตะวันตก และอีกส่วนในเขตปทุมวันเป็นชุมชนบ้านครัวใต้ บรรพบุรุษของชุมชนบ้านครัวจึงประกอบด้วยชาวมุสลิม “แขกจาม” และชาวมุสลิมเชื้อสายมลายูจากหัวเมืองมลายู ประชากรส่วนใหญ่ในชุมชนนับถือศาสนาอิสลาม โดยเป็นชาวมุสลิมร้อยละ 80 มีแนวการดำเนินชีวิตหลักของชุมชน คือ มัสยิด สุสาน ชุมชน และถือเป็นชุมชนมุสลิมใหญ่ที่สุดแห่งหนึ่งในกรุงเทพมหานคร

     2. ประวัติความเป็นมาของผ้าไหมบ้านครัว

         ในอดีตชาวมุสลิมแขกจามที่ตั้งถิ่นฐานอยู่ ณ บริเวณริมคลองแสนแสบ ประกอบอาชีพหลักด้วยการ ทำประมงน้ำจืดและการทอผ้าไหมสืบทอดมาตั้งแต่บรรพบุรุษ แต่ฝีมือการทอผ้าไหมของชาวบ้านครัวมีความโดดเด่นมากกว่า การทอผ้ายุคแรกเป็นการทอเพื่อใช้ในชีวิตประจำวัน อาทิ ผ้าขาวม้า ผ้าโสร่ง ผ้าโจงกระเบน โดยทอขายในพื้นที่และภายนอกชุมชน ใช้สีธรรมชาติในการย้อมไหมและทอด้วยกี่กระทบ ฝีมือการทอผ้าไหมด้วยมือของแขกจามนั้นเป็นที่เลื่องลือมากทำให้แขกจามในชุมชนบ้านครัวเหนือมีโอกาสถวายงานให้แก่สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า พระอัครมเหสีในพระบาทสมเด็จ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวตลอดจนพระบรมวงศานุวงศ์อื่นๆ ลวดลายการทอที่เป็นเอกลักษณ์เฉพาะของชุมชนบ้านครัว คือ ลายเกล็ดเต่า ลายหางกระรอก และลายลูกฟูก ทั้งนี้ในด้านทัศนคติความเชื่อที่เกี่ยวข้องกับการย้อมสีไหมหรือทอผ้าไหมนั้นมุสลิมแขกจามชุมชนบ้านครัวไม่ค่อยมีความเชื่ออื่นใดยกเว้นเรื่องการแต่งกายที่ถูกต้องตามจารีตศาสนากล่าวคือ ห้ามมุสลิมชายสวมใส่เสื้อผ้าที่ตัดมาจากผ้าไหม 

           ในปีพ.ศ. ปี 2489 หลังจากสงครามโลกครั้งที่ 2 สิ้นสุด นายเจมส์ แฮร์ริสัน วิลสัน ทอมป์สัน หรือ   นายจิม ทอมป์สัน สถาปนิกชาวอเมริกันซึ่งเป็นอาสาสมัครกองทัพอเมริกาประจำการในประเทศไทยในช่วงสงครามได้ลาออกจากราชการและย้ายมาอยู่ประเทศไทย เกิดความสนใจเกี่ยวกับผ้าไหมของไทยและประทับใจในอุตสาหกรรมการทอผ้าไหมจากแรงงานทอมือ ด้วยมีเอกลักษณ์และสวยงามแบบธรรมชาติมากกว่าการทอผ้าไหมจากระบบอุตสาหกรรมซึ่งเน้นผลิตได้ครั้งละจำนวนมาก โดยช่วงแรกได้ซื้อผ้าไหมจากชุมชนบ้านครัวนำกลับไปอเมริกาเพื่อเป็นของฝากและสร้างความคุ้นเคยกับช่างทอภายในชุมชนบ้านครัว ทั้งยังเรียนรู้เกี่ยวกับอุตสาหกรรมการทอผ้าไปด้วย ต่อมาได้ทำการซื้อที่ดินประมาณ 1 ไร่ เพื่อปลูกบ้านเรือนไทยริมคลองแสนแสบ บริเวณซอยเกษมสันต์ 2 ซึ่งอยู่ตรงข้ามกับชุมชนบ้านครัวเหนือ และเริ่มสั่งทอผ้าไหมโดยออกแบบทั้งลวดลายและสี ปรับเปลี่ยนลวดลายการทอแบบดั้งเดิมสู่การพัฒนาลวดลายที่ตรงกับความต้องการของตลาด หลังจากนั้นได้จัดตั้งบริษัท อุตสาหกรรมไหมไทย จำกัด ขึ้นในปี พ.ศ. 2494 นำไปสู่แนวทางการพัฒนาการทอเชิงอุตสาหกรรมและการส่งออกไปขายยังต่างประเทศ ทำให้ผ้าไหมบ้านครัวเป็นที่รู้จัก มีชื่อเสียง ทำให้ต่างชาตินิยมผ้าไหมจากชุมชนบ้านครัวและเกิดเป็นรายได้หมุนเวียนเข้ามาภายในชุมชนมหาศาล สร้างแรงจูงใจให้คนต่างถิ่นโดยเฉพาะ ทางภาคอีสานเข้ามาเป็นแรงงานในกระบวนการต่างๆ ของการทอผ้าไหมในชุมชนบ้านครัว อย่างไรก็ดี  การเปลี่ยนแปลงดังกล่าวส่งผลต่อกระบวนผลิตผ้าไหมบ้านครัวแบบดั้งเดิมด้วย อาทิ การย้อมสีของเส้นไหมจากด้วยสีธรรมชาติไปสู่การใช้สีเคมี การใช้กี่กระตุกแทนการใช้กี่กระทบเพื่อลดเวลาการผลิตและเพิ่มชิ้นงานการทอผ้าไหมให้ได้จำนวนเพิ่มขึ้น การปรับปรุงลวดลายทอผ้าไหมโดยผลิตผ้าไหมทอมือตามลวดลายและสีที่กำหนดโดยนายจิม ทอมป์สัน โดยผลิตผ้าพื้น ผ้าตา ผ้าลายเส้นแทนการทอผ้าโสร่ง ผ้าขาวม้า เพื่อให้ตรงกับความต้องการของตลาด และเลิกทอผ้าลายที่เป็นอัตลักษณ์ดั้งเดิมของชุมชนบ้านครัวไป

         หลังปีพ.ศ. 2484 เป็นต้นมา จึงถือเป็นยุครุ่งเรืองของผ้าไหมบ้านครัวด้วยเป็นแหล่งผลิตผ้าไหม-ทอมือให้กับ บริษัท อุตสาหกรรมไหมไทย จำกัด ของนายจิม ทอมป์สัน มีผู้ประกอบอาชีพการทอผ้าไหมจำนวน 8 ตระกูล ได้แก่ ตระกูลมนูทัศน์, ตระกูลมานะเกษม, ตระกูลเกตุเลขา, ตระกูลเพชรทองคำ, ตระกูลยะมาลี, ตระกูลสุมาละนันท์, ตระกูลจิตยาสุวรรณ และตระกูลบินมะมู้ด โดยแต่ละตระกูลมีกี่กระทบจำนวนมากเพื่อรองรับการผลิตออกสู่ตลาด แรงงานคนทอผ้าได้จากภายในชุมชนและแรงงานภายนอก ปัจจุบันชุมชนบ้านครัวคงเหลือผู้ประกอบการเพียง 2 ราย ที่ยังคงรักษาและดำรงอาชีพนี้อยู่ ได้แก่

             1. นายนิพนธ์ มนูทัศน์ อายุ 71 ปี ชาวมุสลิมเชื้อสายจามคนเดียวจากตระกูลมนูทัศน์ ที่ยังสืบทอด งานทอผ้าไหมจากบรรพบุรุษ และเป็น 1 ใน 8 ตระกูลหลักที่ผลิตผ้าไหมให้กับ บริษัท อุตสาหกรรมไหมไทย จำกัด ของนายจิม ทอมป์สัน มีลำดับทายาทสืบทอดการทอผ้าไหม สรุปดังนี้

                 รุ่นที่ 1 อำแดงเหลี่ยม (ยาย)

                 รุ่นที่ 2 นางสุรีย์ มนูทัศน์ (มารดาของนายนิพนธ์ มนูทัศน์)

                 รุ่นที่ 3 นายนิพนธ์ มนูทัศน์

                 รุ่นที่ 4 นางสาวภัทรามาศ มนูทัศน์ บุตรสาวของนายนิพนธ์ มนูทัศน์

             ครอบครัวประกอบอาชีพการทอผ้าไหมมาโดยตลอดเป็นการทอเพื่อใช้ในชีวิตประจำวันและผลิตเพื่อนำไปล่องขายทางเรือตั้งแต่ปากคลองตลาดไปสิ้นสุดที่หนองจอก ผ้าที่ทอเป็นผ้าโสร่งความยาวไม่เกิน 2 หลา ผ้าขาวม้าความยาวไม่เกิน 2 หลา ผ้าสไบความยาวไม่เกิน 2 หลา และผ้าโจงกระเบนความยาวไม่เกิน 4 หลา  ทำเช่นนี้ตั้งแต่ก่อนรุ่นอำแดงเหลี่ยมผู้เป็นยาย ช่วงสมัยรัชกาลที่ 5 ด้วยชื่อเสียงแขกจามที่มีความสามารถในการทอผ้าไหม นางสุรีย์ มนูทัศน์ มารดาจึงมีโอกาสเข้าไปทอผ้าถวายสมเด็จพระพันวสาอัยยิกาเจ้า ณ วังสระประทุม  และต่อมาในช่วงสถานการณ์สงครามโลกครั้งที่ 2 (พ.ศ. ๒๔๘๒ - ๒๔๘๘) ทุกครั้งที่เดินทางไปบ้านคุณยาย      ที่จังหวัดอยุธยา ทางบ้านจะรวบรวมผ้าไหมที่ทอได้จากหลายบ้านในชุมชนนั่งเรือไปขายที่ปากคลองตลาด และล่องเรือขายไปตลอดทางจนถึงจังหวัดอ่างทองอีกด้วย

             จากคำบอกเล่าของนายนิพนธ์ มนูทัศน์ ยังกล่าวถึงสถานการณ์ของชุมชนบ้านครัวเหนือหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 จบลงว่า ในช่วงปีพ.ศ. 2489 เกิดความเฟื่องฟูทางเศรษฐกิจภายในบ้านครัวเหนืออย่างมากเนื่องจากที่นี่เป็นแหล่งผลิตผ้าไหมทอมือส่งบริษัท อุตสาหกรรมไหมไทย จำกัด ของนายจิม ทอมป์สัน และครอบครัวมนูทัศน์ เป็น 1 ใน 8 ตระกูล ที่ผลิตผ้าไหมส่งให้กับทางนายจิม ทอมป์สัน แต่ละตระกูลต่างมีรายได้ต่อเดือนในหลักแสนบาท รวมทั้งมีกี่ทอผ้าอยู่ในบ้านเป็นจำนวนมากเพื่อรองรับการผลิตที่มีการสั่งเข้ามาโดยตลอด ทางบ้านเคยมีกี่กระตุกมากถึง 50 กี่ คนรับจ้างทอของที่บ้านมาจากภาคอีสาน แถวอำเภอปักธงชัย การทอผ้าแต่เดิมก่อนการเข้ามาของนายจิม ทอมป์สัน จะทอด้วยกี่กระทบทั้งหมดและเริ่มทอด้วยกี่กระตุกที่บ้านครัวเป็นที่แรก โดยมีมารดาของตนเป็นคนแรกที่ทอด้วยกี่กระตุกได้จึงสอนแขกจามในครอบครัวก่อนและช่วยสอนคนภายในชุมชน        ทั้งที่เป็นคนจีนและคนอีสานซึ่งเป็นแรงงานภายนอกชุมชนเพื่อให้สามารถทอผ้าได้อย่างรวดเร็วตามจำนวนที่มีการสั่งผลิต และถือเป็นจุดเปลี่ยนของการทอผ้าไหมชุมชนบ้านครัวในรูปแบบการทอขายโดยทั่วไปเป็นการ  ทอผ้าไหมเชิงพาณิชย์เพื่อผลิตให้ได้จำนวนมาก นำไปสู่การปรับเปลี่ยนพฤติกรรมในแบบเดิมหลายอย่าง อาทิ อุปกรณ์การทอผ้าไหมด้วยกี่กระทบเปลี่ยนไปเป็นกี่กระตุกแทน ทำให้การทอแบบเดิมจะได้ผ้าไหมทอมือไม่เกินวันละ 1 หลา เมื่อเปลี่ยนมาใช้กี่กระทบจะได้มากถึงวันละ 10 หลา ต่อมาเมื่อมีคนอีสานเหล่านี้เข้ามาหัดทอและได้รับค่าตอบแทนมากจึงชักชวนครอบครัวเข้ามาทอ บ้างย้ายถิ่นฐานเข้ามาอยู่อาศัย ซึ่งถือว่าเป็นยุคที่เฟื่องฟูมากของชุมชนบ้านครัว “ตั้งแต่จำความได้ตอนเช้าของทุกวันนายจิม ทอมป์สัน จะเข้ามาในชุมชนบ้านครัวพร้อมล่ามและฝรั่งติดตาม 1 คน นั่งเรือเข้ามาสั่งและควบคุมการผลิตทั้งสีและลวดลายเองทั้งหมด ปริมาณความต้องการผ้าไหมขณะนั้นจึงมีมาตลอดไม่เคยหยุดทอ แม้ของเก่าที่สั่งยังไม่ได้ก็จะมีของใหม่สั่งผลิตเพิ่มทุกวัน ผลิตเสร็จทางนายจิม ทอมป์สัน ก็จะมารับไป” ทำให้ตั้งแต่พ.ศ. 2494 เป็นต้นมาชุมชนบ้านครัวกลายเป็นแหล่งทำมาหากินที่สำคัญในพื้นที่แถบนี้

             รูปแบบผ้าไหมในช่วงที่ผลิตส่ง บริษัท จิม ทอมป์สัน ผลิตเฉพาะผ้าลายผ้าตา ผ้าริ้ว ผ้าลายเส้น และผ้าสีพื้นตามที่กำหนดเท่านั้น เนื้อผ้าเป็นการทอเส้นเดียว คือ เป็นการทอแบบเส้นยืน 1 เส้น ใช้เส้นพุ่ง 1 เส้น ไม่มีการผลิตผ้าโจงกระเบน ผ้าโสร่ง ผ้าขาวม้า หรือลวดลายโบราณดั้งเดิม” ภายหลังการหายตัวของ   นายจิม ทอมป์สัน ในปี พ.ศ. 2490 ทางชุมชนยังคงทอผ้าส่ง บริษัท อุตสาหกรรมไหมไทย จำกัด จนถึงปี พ.ศ. 2520 เมื่อทางบริษัทฯ ได้ตั้งโรงงานทอผ้าไหมที่โคราช (จังหวัดนครราชสีมา) จึงไม่มีการสั่งผลิตผ้าไหมจากชุมชนบ้านครัวอีกต่อไป ถือเป็นการสิ้นสุดของยุคเฟื่องฟูอุตสาหกรรมผ้าไหมทอมือชุมชนบ้านครัว 

         ปัจจุบันครอบครัวมนูทัศน์ยังคงประกอบอาชีทอผ้าไหมและถ่ายทอดให้กับทายาทคือลูกสาวคนที่สอง ผลิตขายตามที่มีการสั่งทอ นำจำหน่ายออกร้าน OTOP การออกงานตามที่มีหน่วยงานภาครัฐ/เอกชน     เข้ามาติดต่อประสานงาน และยังคงทอผ้าไหมทอมือด้วยด้วยกี่ทอผ้าภายในบ้านที่คงเหลือเพียง ๖ กี่ โดยมีแรงงานช่างทอผ้าไหมรับจ้าง 3 คน ซึ่งเป็นคนในชุมชนบ้านครัวและทอผ้าให้กับทางบ้านประจำ

             2. นายมนัสนันท์ เบญจรงค์จินดา อายุ 80 ปี มีภูมิลำเนาอยู่ในชุมชนบ้านครัว เป็นผู้ประกอบอาชีพย้อมสีไหมเพียงรายเดียวที่เหลืออยู่ในชุมชนบ้านครัว และยังเคยทอผ้าไหมเพื่อจำหน่ายให้กับ บริษัท อุตสาหกรรม-ไหมไทย จำกัด ของนายจิม ทอมป์สัน แต่เดิมครอบครัวไม่ได้ประกอบอาชีพเกี่ยวกับการทอผ้า ประกอบอาชีพรับถ่านมาขาย แต่ด้วยอยู่ในสังคมที่ประกอบอาชีพการทอผ้าไหม พบเห็น คลุกคลี และเรียนรู้กระบวนการย้อมไหมในชุมชนตั้งแต่เด็ก จึงมีความสนใจใช้การครูพักลักจำโดยเริ่มอาชีพย้อมไหมนี้ตั้งแต่อายุ 13 ปี เป็นลูกมือช่วยงานคนที่ย้อมสีไหมจนเกิดความชำนาญและเริ่มย้อมได้เอง ทำให้เป็นอีกหนึ่งคนที่มีความรู้เกี่ยวกับกระบวนการย้อมไหมและทอผ้าไหมด้วยมือมาก ปัจจุบันยังคงรับย้อมสีไหมเป็นหลักเท่านั้น ส่วนกระบวนการทอผ้าไหมจะผลิตตามการสั่งงานตามความต้องการของลูกค้า เนื่องจากขาดแคลนแรงงาน  ทอฝีมือและมีทายาทสืบทอดการทอผ้าไหมบ้านครัว 1 คน คือ นายนพคุณ เบญจรงค์จินดา

    1. ชื่อรายการ        สำนักดนตรีไทยหลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง)                                     

        ชื่อเรียกในท้องถิ่น    สำนักดนตรีไทยหลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง)                             

    2. ลักษณะของมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม ศิลปะการแสดง

    3. พื้นที่ปฏิบัติ  เรือนบรรเลง มูลนิธิหลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง) 47 ถนนเศรษฐศิริ แขวงสามเสนใน เขตพญาไท กรุงเทพมหานคร 10400

    4. สาระสำคัญของมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมโดยสังเขป 

         สำนักดนตรีไทยหลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง) เป็นตระกูลดนตรีและเป็นศิษย์ในสายความรู้ของหลวง-ประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง) สืบทอดภารกิจการเผยแพร่ดนตรีไทยแก่สังคมมาตั้งแต่ พ.ศ.2524 จนถึงปัจจุบัน หลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง) เป็นนักสร้างสรรค์ทางดนตรีและเทคนิคต่างๆ ได้แก่ ผู้คิดเพลงกรอ และผู้เป็นต้นกำเนิดการตีระนาดต่อยอดจากโบราณาจารย์ผู้ริเริ่มใช้โน้ตระบบเลข 9 ตัว บันทึกทำนองเพลง ผู้ริเริ่มบรรเลงเดี่ยวระนาดเอก 2 ราง ผู้คิดคนแรกที่คิดการบรรเลงเพลงโดยมี “ลูกนำ” ขึ้นต้นและเพลงที่แสดงความหมายของธรรมชาติอย่างแท้จริงผู้นำเอาอังกะลุงเข้ามาเผยแพร่ในประเทศไทยคนแรกและใช้เพลงชุดที่ท่านแต่งด้วยสำเนียงชวาผู้ริเริ่มแนวคิดใช้ปี่พาทย์มอญในการประโคมในงานศพ ผู้ริเริ่มแนวคิดในการรวมวงดนตรีหลายๆ วงเข้ามาบรรเลงพร้อมกันที่เรียกว่า “วงมหาดุริยางค์”

            หลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง) ยังได้สร้างผลงานการประพันธ์เพลงไว้อย่างมากมาย เช่น เพลงเดี่ยว เพลงเถา เพลงละคร เพลงทางเปลี่ยน เป็นต้น ผู้ประพันธ์เพลงสองชั้น สามชั้น และสี่ชั้นขึ้นมาใหม่ มากกว่า 500 เพลง นอกจากนี้ท่านยังได้รับอิทธิพลกระแสดนตรีจากวัฒนธรรมต่างๆ เช่น เพลงจีน เพลงลาว เพลงมอญและปี่พาทย์มอญ เพลงเขมร เพลงพม่า เพลงแขก เพลงญี่ปุ่น เป็นต้น ด้านการขับร้องเพลงไทย ท่านได้ถ่ายทอดหลักการขับร้อง โดยมีอัตลักษณ์ของทางร้องเก่าที่สืบทอดมาจากพระยาประสานดุริยศัพท์ (แปลก ประสานศัพท์) และหม่อมส้มจีน ราชานุประพันธ์ ทางร้องที่แต่งขึ้นใหม่ส่วนใหญ่เป็นผลงานของหลวงประดิษฐไพเราะฯ และมีผู้ร่วมประดิษฐ์ทางร้องในสำนักนี้ เช่น คุณหญิงชิ้น ศิลปบรรเลง นางมหาเทพกษัตรสมุห (อาจารยบรรเลง สาคริก) ครูโองการ กลีบชื่น ครูจันทนา พิจิตรคุรุการ เป็นต้น ส่วนบทเพลงที่สำคัญที่สุดของสำนัก คือ เพลงทยอยเดี่ยว เป็นเพลงเดี่ยวสำคัญประจำสำนัก และผลงานเพลงเด่นที่ยังคงได้รับความนิยมอยู่ในปัจจุบัน เช่น แสนคำนึงเถา นกเขาขะแมร์เถา พม่าเห่เถา ลาวเสี่ยงเทียนเถา ด้อมค่าย ยะวา โหมโรง- กระแตไต่ไม้ โหมโรงปฐมดุสิต แขกลพบุรีทางวังบางคอแหลม เป็นต้น

            หลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง) ใช้ชีวิตบั้นปลายที่สำนักดนตรีบ้านบาตร ถนนบริพัตร เป็นแหล่งถ่ายทอดความรู้ให้แก่ลูกศิษย์ต่างๆ ที่เจริญรอยตามแบบแผนจนกระทั่งมีชื่อเสียงระดับประเทศ จากการสร้างสรรค์ผลงานของหลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง) อย่างมากมาย แนวทางการบรรเลงดนตรี การประพันธ์เพลงและทางขับร้องของท่านได้ส่งอิทธิพลและแนวคิดให้กับลูกศิษย์รุ่นต่อๆ มา ทั้งลูกหลานของท่านที่เป็นทายาทโดยตรงและทายาทใน     สายตระกูลของหลวงประดิษฐไพเราะฯ เช่น คุณหญิงชิ้น ศิลปบรรเลง นางมหาเทพกษัตรสมุห (อาจารย์บรรเลง สาคริก) อาจารย์มาลินี สาคริก อาจารย์ชนก สาคริก อาจารย์อัษฎาวุธ สาคริก เป็นต้น และศิษย์โดยตรงของหลวงประดิษฐไพเราะฯ และศิษย์ในสายความรู้ของหลวงประดิษฐไพเราะฯ ที่เป็นศิลปินผู้สร้างสรรค์ผลงานให้แก่ประเทศและเป็นครูบาอาจารย์    ผู้ถ่ายทอดความรู้ทางด้านดนตรีไทยในสถาบันการศึกษาต่างๆ เช่น  ศาสตราจารย์ ดร.อุทิศ นาคสวัสดิ์ ครูมนตรี ตราโมท ครูประสิทธิ์ ถาวร ครูบุญยงค์ เกตุคง ครูบุญยัง เกตุคง ครูรวม พรหมบุรี ครูเผือด นักระนาด เป็นต้น รวมทั้งศิษย์ที่ต่อมาได้สืบทอดความรู้ทางดนตรีไทยสายหลวงประดิษฐไพเราะฯ ในจังหวัดต่างๆ เช่น ครูองุ่น บัวเอี่ยม จังหวัดนนทบุรี ตั้งคณะดนตรีไทยในนาม “ศิษย์ศรทอง” ครูแสวง สุขีลักษณ์ จังหวัดสมุทรปราการ ตั้งคณะดนตรีไทยในนาม “ศรประดิษฐ์” ครูเยื่อ อุบลน้อย จังหวัดเพชรบุรี ตั้งคณะดนตรีไทยในนาม “บ้านดนตรีไทยเยื่อ อุบลน้อย ศิษย์หลวงประดิษฐไพเราะ” เป็นต้น

              ต่อมาด้วยความตั้งใจของทายาทและลูกศิษย์ต่างๆ ในการสืบสานงานดนตรีของท่านจึงได้ก่อตั้งมูลนิธิหลวง-ประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง) หรือที่ตั้งของสำนักดนตรีไทยหลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง) โดยคุณหญิงชิ้น ศิลปบรรเลง บุตรีของหลวงประดิษฐไพเราะฯ เป็นประธานมูลนิธิคนแรก ซึ่งได้ใช้พื้นที่บริเวณเรือนบรรเลงและบ้านสาคริก เป็นสถานที่จัดการเรียนการสอนดนตรีไทยและดำเนินกิจกรรมต่างๆ สำนักดนตรีไทยหลวงประดิษฐไพเราะฯ      มีบทบาทสำคัญอย่างยิ่ง ในการสืบสานงานของหลวงประดิษฐไพเราะฯ นางมหาเทพกษัตรสมุห (อาจารย์บรรเลง สาคริก) บุตรีของหลวงประดิษฐไพเราะฯ ได้ใช้สถานที่แห่งนี้เป็นสัญลักษณ์ของการสืบทอดอุดมการณ์จาก “บ้านบาตร” สู่ “เรือนบรรเลง” จากอดีตจนถึงปัจจุบันและเชื่อมโยงไปสู่อนาคต นอกจากนี้สำนักดนตรีไทยหลวงประดิษฐไพเราะฯ ยังเป็นสถานที่ชุมนุมของนักคิด นักเขียน ศิลปิน นักดนตรี และคนหลากหลายอาชีพ และเป็นพื้นที่เปิดที่พร้อมให้ความร่วมมือกับทุกองค์กรในการจัดกิจกรรมด้านศิลปวัฒนธรรม เพื่อสืบสานเจตนารมณ์ของหลวงประดิษฐไพเราะฯ ให้ยั่งยืนสืบไป

           ปัจจุบันสำนักดนตรีไทยหลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง) ยังคงยึดมั่นในอุดมการณ์การสืบสานงานการถ่ายทอดศิลปะดนตรีไทย ปลูกฝังคุณธรรมและจริยธรรมให้กับเยาวชน ตลอดจนประชาชนทั่วไปอย่างต่อเนื่อง โดยมีอัตลักษณ์ทางด้านวิธีคิดคือ การตอบโจทย์ความเป็นอยู่ของคนปัจจุบันที่มีการเปลี่ยนแปลงวิธีการประพันธ์เพลงและการเล่นดนตรีให้มีความทันสมัยอยู่ตลอดเวลา การปรับเปลี่ยนรูปแบบการเล่นดนตรีไทยให้ไพเราะ สนุกสนาน เร้าใจ แปลกใหม่ ใช้ระบบครอบครัวในการสอน จุดประสงค์หลักของการเรียนการสอนดนตรีไทยของสำนักดนตรีแห่งนี้ ต้องการใช้ดนตรีเพื่อให้ชีวิตมีพัฒนาการ ความรับผิดชอบ การเรียนรู้ภูมิปัญญา และมีทัศนคติที่ดีขึ้น ซึ่งอัตลักษณ์ของสำนักดนตรีแห่งนี้ ผู้เรียนต้องมีคุณสมบัติคือ เรียนด้วยความสมัครใจ ต้องผ่านพิธีไหว้ครู และต้องว่ากล่าวตักเตือนได้ 

            นอกจากนี้ยังมีการพัฒนาต่อยอดเพิ่มเติมเป็นแนวดนตรีไทยร่วมสมัยที่สอดคล้องกับอัตลักษณ์ทางด้านวิธีคิดของสำนักดนตรีแห่งนี้ จนเกิดเป็นวงดนตรีไทยสมัยใหม่ที่ได้แนวคิดทางดนตรีของหลวงประดิษฐไพเราะฯ ในยุคต่อมา เช่น   วงฟองน้ำ วงกอไผ่ วงดนตรีบางกอกไซโลโฟน วงกำไล เป็นต้น นักดนตรีไทยร่วมสมัย บรูซ แกสตัน ผู้ก่อตั้งวงฟองน้ำได้รับการถ่ายทอดความรู้จากครูบุญยงค์ เกตุคง ซึ่งเป็นศิษย์หลวงประดิษฐไพเราะฯ และครูดนตรีไทยหลายท่าน วิชาความรู้เหล่านี้ได้ส่งต่อมาให้บรูซ แกสตัน นำไปพัฒนางานดนตรีสร้างสรรค์อย่างไม่มีขอบเขตจำกัด

      5. ประวัติความเป็นมา

       ประวัติความเป็นมาของสายสกุลสำนักดนตรีไทย มูลนิธิหลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง)

          หลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง) นามเดิมว่า “ศร” เป็นบุตรคนสุดท้องของนายสินและนางยิ้ม เกิดเมื่อวันที่ 6 สิงหาคม พ.ศ. 2424 ที่บ้านตำบลคลองดาวดึงส์ จังหวัดสมุทรสงคราม การศึกษาเมื่อเยาว์วัย ท่านบิดาได้นำไปฝากท่านพระครูที่วัดใกล้บ้าน เพื่อศึกษาวิชาหนังสือไทย และเริ่มต้นเรียนวิชาดนตรีไทยกับบิดาซึ่งเป็นศิษย์ของ          พระประดิษฐไพเราะ (มี ดุริยางกูร หรือ ครูมีแขก) นายศรมีฝีมือเป็นที่ร่ำลือโดยเฉพาะระนาดเอก ได้รับพระมหา-กรุณาธิคุณจากสมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช ขอตัวจากบิดาท่านให้เข้ามาเป็นนักดนตรีอยู่ในวังบูรพาภิรมย์ เป็นจางวางมหาดเล็กในพระองค์ และได้ศึกษาดนตรีกับพระยาประสานดุริยศัพท์ (แปลก ประสานศัพท์) จนแตกฉาน สมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช ก็โปรดทรงชุบเลี้ยงด้วยพระกรุณาอย่างยิ่ง ทรงอุปถัมภ์ให้อุปสมบท ณ     วัดบวรนิเวศ 1 พรรษา พร้อมทั้งทรงพระกรุณาจัดการแต่งงานให้กับนางสาวโชติ หุราพันธ์ ธิดาพันโท พระประมวลประมาณพล (พันธุ์ หุราพันธุ์) 

         ในสมัยรัชกาลที่ 6 พ.ศ. 2455 สมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช ประทานนามสกุลให้จางวางศรว่า  “ศิลปะบรรเลง” แปลว่า “ความรู้แห่งเสียงดนตรี” ต่อมาได้ปรับเปลี่ยนตัวหนังสือไทยทำให้สระอาหายไป คงเหลือแต่   “ศิลปบรรเลง”เพราะทรงเห็นว่านายสิน บิดาของจางวางศรก็เป็นนักดนตรีฝีมือดีเช่นกัน แสดงให้เห็นว่าสกุลนี้ล้วนเป็นนักดนตรีฝีมือดี จากนั้นใน พ.ศ. 2468 โปรดเกล้าฯ ให้เข้าไปบรรเลงปี่พาทย์ร่วมกับการแสดงโขนบรรดาศักดิ์ ต่อมาได้รับพระราชทานยศเป็นหุ้มแพรและได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็น “หลวงประดิษฐไพเราะ” เมื่อวันที่ 27 มิถุนายน พ.ศ. 2468

          ในสมัยรัชกาลที่ 6 และรัชกาลที่ 7 หลวงประดิษฐไพเราะฯ ต้องรับหน้าที่คุมวงวงดนตรี ณ วังลดาวัลย์ (วังบางคอแหลม) เพิ่มเติมอีกวงหนึ่งเรียกว่า “วงบางคอแหลม” และได้ประดิษฐ์ทางเพลงสำหรับวงบางคอแหลมขึ้นเป็นพิเศษ       วังบางคอแหลมมีความเกี่ยวข้องกับวังบูรพาเป็นพิเศษ คือ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ายุคลทิฆัมพร กรมหลวงลพบุรีราเมศวร์ ทรงเป็นราชบุตรเขยในสมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช และมีความสนพระทัยในดนตรีไทย

          ในสมัยรัชกาลที่ 7 พ.ศ. 2469 รับราชการในกรมปี่พาทย์และโขนหลวง สังกัดสำนักพระราชวัง และ พ.ศ. 2473 ดำรงตำแหน่งปลัดกรมปี่พาทย์และโขนหลวง กระทรวงวัง มีส่วนในการถวายการสอนดนตรีให้แก่พระบาทสมเด็จ-พระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินี และได้ลาออกจากราชการภายหลังที่โอนย้ายมาอยู่กรมศิลปากรใน พ.ศ. 2478 ตั้งแต่เมื่อสิ้นสมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช ใน พ.ศ. 2471 ครอบครัวของหลวงประดิษฐไพเราะฯ ต้องย้ายจากบ้านพักหน้าวังบูรพาภิรมย์ไปอยู่ที่บ้านบาตร ได้รับพระมหากรุณาธิคุณจากพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว สมทบทุนซื้อที่ดิน 1 ไร่ จำนวน 1 หมื่นบาท พร้อมปลูกเรือนใหญ่ ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงเนื่องจากมีพื้นที่ที่จะรองรับลูกศิษย์มาสอนที่บ้านบาตร

         หลังสงครามโลกครั้งที่ 2 สิ้นสุดลงใหม่ๆ บรรดาคนในสกุลศิลปบรรเลงรุ่นทายาทของหลวงประดิษฐไพเราะฯ ได้ร่วมกันจัดตั้งคณะละครขึ้นคณะหนึ่ง ใช้ชื่อว่า “ผกาวลี” เปิดแสดงที่โรงเฉลิมไทยและโรงเฉลิมนคร เดือนละครั้ง ละครผกาวลีซึ่งต่อมาเป็นรากฐานการเผยแพร่ดนตรีไทยของมูลนิธิหลวงประดิษฐไพเราะฯ ได้ล้มเลิกไปหลังจากภาพยนตร์เริ่มกลับเข้ามาฉาย

         หลังจากสิ้นหลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง) เมื่อวันที่ 8 มีนาคม พ.ศ. 2497 ทายาทของท่านได้ขายบ้านให้บริษัท สุกมลก่อสร้าง จำกัด เพื่อสร้างเป็นแฟลตในเวลาต่อมา เรือนใหญ่ได้ถูกรื้อถอนจากบ้านบาตรไปปลูกใหม่แถวย่านรัชดา – ลาดพร้าว ซึ่งปัจจุบันเป็นของบุตรคุณขวัญชัย ศิลปบรรเลง หลังจากขายที่ดินที่บ้านบาตรแล้ว บรรดาศิษย์ก็ได้ไปพำนักกันที่ “บ้านบางซื่อ” หรือ “เรือนบรรเลง” เรือนหอของนางมหาเทพกษัตรสมุห บุตรีคนรอง ริมถนนเศรษฐศิริ ปัจจุบันคือบ้านเลขที่ 47 ถนนเศรษฐศิริ เขตพญาไท กรุงเทพมหานคร และเป็นที่ตั้งของมูลนิธิหลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง)

         ในวาระครบรอบ 100 ปี ของหลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง) ทายาทของท่านได้ก่อตั้งมูลนิธิหลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง) และเปิดอย่างเป็นทางการเมื่อวันที่ 29 กรกฎาคม พ.ศ. 2524 ผู้ดำรงตำแหน่งประธานมูลนิธิฯ คนแรก คือ คุณหญิงชิ้น ศิลปบรรเลง ต่อมาจึงส่งหน้าที่ต่อให้นางมหาเทพกษัตรสมุห (อาจารย์บรรเลง สาคริก) บุตรีของหลวงประดิษฐไพเราะฯ และส่งต่อให้นาวาเอกสมชาย ศิลปบรรเลง และนายสนั่น ศิลปบรรเลง บุตรชายของหลวงประดิษฐไพเราะฯ ในปัจจุบันอาจารย์มาลินี สาคริก หลานสาวของหลวงประดิษฐไพเราะฯ ซึ่งเป็นบุตรสาวของ   พระมหาเทพกษัตรสมุห (เนื่อง สาคริก) และนางมหาเทพกษัตรสมุห ได้ดูแลสำนักดนตรีไทยต่อมาในฐานะประธานมูลนิธิฯ อาจารย์ชนก สาคริก ในฐานะรองเลขาธิการมูลนิธิฯ และอาจารย์อัษฎาวุธ สาคริก ในฐานะเลขาธิการมูลนิธิฯ 

        มูลนิธิหลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง) เป็นองค์กรเอกชนที่ก่อตั้งขึ้น โดยทายาทของหลวงประดิษฐไพเราะฯ   8 คน และลูกศิษย์ 2 คน โดยสบทบทุนก่อตั้งมูลนิธิคนละ 1 หมื่นบาท รวมเป็น 1 แสนบาท เพื่อเป็นอนุสรณ์รำลึกถึงผลงานและคุณความดีที่หลวงประดิษฐไพเราะฯ มีต่อวงการดนตรีไทยและประเทศชาติ โดยมีวัตถุประสงค์หลักเพื่ออนุรักษ์ฟื้นฟู เผยแพร่ดนตรีไทยทั้งในและนอกประเทศ รวมทั้งสนับสนุนการวิจัยเกี่ยวกับดนตรีไทย ดำเนินกิจกรรมทางด้านดนตรีไทยในรูปแบบที่หลากหลาย ประกอบด้วยกิจกรรที่สร้างประโยชน์ให้กับวงการดนตรีไทยและศิลปวัฒนธรรม เช่น กิจกรรมที่จัดขึ้นในวาระต่างๆ ที่เกี่ยวข้องกับดนตรี พิธีไหว้ครูดนตรีไทย การประกวดดนตรีไทย การเผยแพร่ดนตรีในรูปแบบสื่อสาธารณะ การจัดทำสื่อสิ่งพิมพ์ สื่อบันทึกเสียงที่มีเนื้อหาเกี่ยวกับดนตรีไทย เป็นต้น

6. ลักษณะเฉพาะที่แสดงถึงอัตลักษณ์ของมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม

          มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมในเชิงบุคคล

                   1.1) หลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง)

                   1.2) ทายาทโดยตรงและทายาทในสายตระกูลของหลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง)

                   1.3) ศิษย์โดยตรงของหลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง)

                   1.4) ศิษย์ในสายวิชาความรู้ของหลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง)

1. มรดกภูมิปัญญาวัฒนธรรมในเชิงองค์กร
        2.1) สำนักดนตรีไทยบ้านบาตร

                   2.2) คณะผกาวลีและโรงเรียนผกาวลี

                   2.3) มูลนิธิหลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง)

                   2.4) ชมรมดนตรีไทย มูลนิธิหลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง)

         ในด้านมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมเชิงบุคคล หัวใจสำคัญที่สุดคือหลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง) ซึ่งมีความสำคัญทั้งในเชิงเป็นนักดนตรีไทยที่มีความสามารถในการบรรเลงดนตรีทุกเครื่องมือโดยเฉพาะระนาดเอก คิดค้นเทคนิคพิเศษในการจับไม้ระนาดเพื่อให้ได้เสียงที่หลากหลาย การตีกลอนเพลงระนาด การคิดเทคนิคชั้นสูงในเครื่องดนตรีต่างๆ มีความสามารถในการประพันธ์เพลงไทยที่มีความไพเราะติดหูและมีความซับซ้อนในเชิงระบบความคิดสร้างสรรค์ มีความเป็นครูที่สามารถถ่ายทอดและปลูกฝังให้ศิษย์ได้ประสบความสำเร็จในวิชาการดนตรีในรูปแบบต่างๆ ทั้งศิษย์ที่เรียนเพลงที่ท่านประพันธ์ขึ้นทั้งเพลงหมู่เพลงเดี่ยวจำนวนรวมกันกว่า 500 เพลง หรือเรียนเทคนิคการปฏิบัติบรรเลงที่ท่านเป็นผู้นำมาถ่ายทอดให้โดยผ่านเครื่องดนตรีต่างๆหรือโน้ตเพลงแบบตัวเลข 9 ตัวที่ท่านคิดขึ้น นอกจากนี้ยังมีความคิดสร้างสรรค์ในการพัฒนาดนตรีไทยในช่วงเวลาของท่าน ให้มีรูปแบบการประสมวงดนตรีที่พิเศษน่าสนใจ เช่น วงมหาดุริยางค์ วงอังกะลุง วงปี่พาทย์มอญ วงดนตรีไทยประสมสากล การเดี่ยวระนาดเอกสองราง เป็นต้น จนกลายเป็นรากฐานในการพัฒนาวงดนตรีในยุคต่อมา โดยใช้พื้นที่กรุงเทพมหานครเป็นศูนย์กลางกระจายความเจริญทางดนตรีไทยไปทั่วประเทศ ตั้งแต่ยุคของพื้นที่วังจนถึงพื้นที่วัดและบ้าน

            สำหรับผู้สืบทอดความรู้ของหลวงประดิษฐไพเราะทั้งเมื่อครั้งที่ท่านยังมีชีวิตอยู่และถึงแก่กรรมไปแล้ว ถือว่ามีจำนวนมากที่สุดในบรรดาสายวิชาดนตรีไทยแห่งกรุงรัตนโกสินทร์ ทายาทในตระกูลของท่านที่สืบทอดมรดกดนตรีไทยอย่างจริงจัง อาทิ คุณหญิงชิ้น ศิลปบรรเลง อาจารย์ประสิทธิ์ ศิลปบรรเลง ครูบรรเลง สาคริก ครูขวัญชัย ศิลปบรรเลง ครูภัลลิกา ศิลปบรรเลง ครูชัชวาลย์ จันทร์เรือง ครูสนั่น ศิลปบรรเลง อาจารย์มาลินี สาคริก ครูชนก สาคริก ครูนิคม สาคริก อาจารย์อัษฎาวุธ สาคริก ฯลฯ 

          ส่วนศิษย์สายตรงที่น่ากล่าวถึง มีหลากหลายสาขาความรู้ มีทั้งศิษย์ที่ประสบความสำเร็จและมีชื่อเสียงในวิชาด้านปี่พาทย์ อาทิ ครูโองการ กลีบชื่น ครูเผือด นักระนาด ครูบาง หลวงสุนทร ครูประสิทธิ์ ถาวร ครูบุญยงค์ เกตุคง ครูบุญยัง เกตุคง ครูสมภพ ขำประเสิรฐ ครูอุทัย แก้วละเอียด ครูเสนาะ หลวงสุนทร ครูกิ่ง พลอยเพชร ครูประมวล อรรถชีพ ครูสุบิน จันทร์แก้ว ครูฉลาก โพธิสามต้น ครูน้ำว้า ร่มโพธิ์ทอง ครูหยด ผลเกิด ครูช่อ อากาศโปร่ง ครูสมบัติ สุทิม ครูรวม พรหมบุรี ครูสกล แก้วเพ็ญกาศ ครูสงัด ยมะคุปต์ ครูละม่อม พุ่มเสนาะ ครูวี พิณพาทย์เพราะ ครูประยงค์ รามวงศ์ ครูแสวง คล้ายทิม ครูวิเชียร สาระเดช ครูรอด อักษรทับ ครูสว่าง สอนเสนาะ ครูสวิต วงษ์บุญลือ ครูเชื้อ ดนตรีรส ครูศิริ นักดนตรี ครูชฎิล นักดนตรี ครูพินิจ ฉายสุวรรณ ครูสำรวย งามชุ่ม ครูสำรวย แก้วสว่าง ครูถุงเงิน ทองโต ครูปน ว่านม่วง ครูบุญธรรม คงทรัพย์ ครูจรัล กลั่นหอม ครูประเสริฐ สดแสงจันทร์ ครูบัว แสงจันทร์ ครูไพฑูรย์ จรรย์นาฎย์ ครูถวิล อรรถกฤษณ์ ครูโม ปลื้มปรีชา ครูสุรินทร์ อุดมสวัสดิ์ ครูปฐม นักปี่ ครูประยูร น่วมศิริ ครูสังเวียน พงษ์ดนตรี ครูสุพจน์ โตสง่า ครูสมพงษ์ พิจิตรคุรุการ ครูเผชิญ กองโชค ครูกิตติพงษ์ มีป้อม ครูประคอง วิสุทธิ์วงษ์ ครูเยื่อ อุบลน้อย ครูสวง ศรีผ่อง ฯลฯ 

          ศิษย์ที่ประสบความสำเร็จและมีชื่อเสียงทางเครื่องสาย อาทิ ศ.ดร.อุทิศ นาคสวัสดิ์ ครูลิ้ม ชีวะสวัสดิ์ ครูพุฒ นันทพล ครูเหม เวชกร ครูจำนง ส่งศรีวัฒน์ ครูแสวง อภัยวงศ์ ครูไพฑูรย์ ณ มหาชัย ครูประกอบ สุกัณหะเกตุ ครูจันทร์ โตวิสุทธิ์ ครูวัน อ่อนจันทร์ ครูฟุ้ง บัวเอี่ยม ครูโสภณ ซื่อต่อชาติ ฯลฯ และในทางขับร้อง อาทิ คุณหญิงรามบัณฑิตสิทธิเศรณี (เยี่ยม สุวงศ์)    ครูทองดี ศุณะมาลัย  ครูจันทนา พิจิตรคุรุการ ครูจิ้มลิ้ม กุลตัณฑ์ ครูประชิต ขำประเสริฐ ครูศรีนาฏ เสริมศิริ ครูองุ่น บัวเอี่ยม ครูเชื้อ นักร้อง ครูท้วม ประสิทธิกุล ครูฟ้อย ทองอิ่ม ครูละม่อม บูรณพิมพ์ ครูสุคนธ์ พุ่มทอง ครูศิริกุล วรบุตร ฯลฯ

        ความรู้ของสำนักดนตรีไทยหลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง) ในยุคปัจจุบัน ได้ถูกส่งต่อไปยังคนรุ่นใหม่ ผู้ที่รับถ่ายทอดความรู้ต่อจากบรรดาครูบาอาจารย์ต้นแบบที่เคยผ่านการฝึกฝนความรู้จากหลวงประดิษฐไพเราะอีกชั้นหนึ่ง และผู้ที่ผ่านการศึกษาในระบบสถาบันการศึกษาในระดับขั้นต่างๆ ความรู้เหล่านี้ นอกจากจะเป็นความรู้แบบผลิตซ้ำความทรงจำแล้ว ยังได้มีการพัฒนาต่อยอดเพิ่มเติมอีกใหม่อีกด้วย

        ตัวอย่างของวิชาดนตรีของหลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง) ที่ตกทอดมายังคนรุ่นใหม่ในสาขาต่างๆ ได้แก่
        ปี่พาทย์ : ครูสังเวียน ทองคำ ครูกมล ปลื้มปรีชา ครูยงยุทธ ปลื้มปรีชา ครูสิริชัยชาญ ฟักจำรูญ ครูณัฐพงศ์ โสวัตร  ครูบุญช่วย โสวัตร ครูลำยอง โสวัตร ครูสมาน น้อยนิตย์ ครูมนัส ขาวปลื้ม ครูสหวัฒน์ ปลื้มปรีชา ครูฐิระพล น้อยนิตย์ ครูทนง แจ่มวิมล ครูดุษฎี มีป้อม ครูบุญสร้าง เรืองนนท์ ครูสมาน แก้วละเอียด ครูสวิต ทับทิมศรี ครูแย่ง ทางมีศรี ครูชัยยะ ทางมีศรี ครูอ่วน หนูแก้ว ครูสุรเดช กิ่มเปี่ยม ครูละมูล เผือกทองคำ ครูชาตรี อบนวล ครูณรงค์ อรรถกฤษณ์ ครูวิฑูรย์ อรรถกฤษณ์ ครูสุวัฒน์ อรรถกฤษณ์ ครูสิงหล สังข์จุ้ย ครูสมนึก ศรประพันธ์ ครูวิบูลย์ธรรม เพียรพงษ์ ครูเพทาย ล้อมวงษ์ ครูถาวร สดแสงจันทร์ ครูประชา สามเสน ครูชัยชนะ เต๊ะอ้วน ครูชัยยุทธ โตสง่า ครูทวีศักดิ์ อัครวงษ์ ฯลฯ

        เครื่องสาย : ครูเฉลิม ม่วงแพรศรี ครูสุรพล จันทราปัตย์ ครูระวิวรรณ ทับทิมศรี ครูบุญส่ง ธรรมวณิชย์ ครูจักรี มงคล ครูสหรัฐ จันทร์เฉลิม ครูชัยภัค ภัทรจินดา ครูประสาร วงษ์วิโรจน์รักษ์ ครูขำคม พรประสิทธิ์ ฯลฯ

        ขับร้อง : ครูยุพา วัชรนาค ครูกัญญา โรหิตาจล ครูสมชาย ทับพร ครูมัณฑนา เพิ่มสิน ครูณรงค์ รวมบรรเลง ฯลฯ